چگونه می توان امنیت غذایی را تقویت کرد؟ - وبلاگ نت ترکیه

به گزارش وبلاگ نت ترکیه، امنیت غذایی تنها یک واژه و مفهوم نیست، بلکه زندگی انسانی، حیات جانوری، گیاهی و محیط زیست را تحت تاثیر قرار می­دهد. دسترسی به غذای کافی و سالم، گرسنگی را کاهش و سلامتی را برای انسان به ارمغان می­آورد؛ یعنی امید به اینکه حدود 821 میلیون نفر گرسنه در دنیا دیگر گرسنه نباشند. تقریباً از هر 9 نفری که یک نفر آن از نظر تغذیه در دنیا با مشکل روبه رو هستند، از مشکل رها شوند(فائو، گزارش امنیت غذایی سال 2018).

از سوی دیگر تولید بیشتر غذا برای برطرف گرسنگی در دنیا، محیط زیست، حیات جانوری و گیاهی و منابع پایه (آب و خاک) را به خطر می­اندازد و نمی­توان بیش از ظرفیت و تحمل منابع و محیط زیست، تولید غذا را افزایش داد. تولید غذای بیشتر زیان از دست دادن منابع پایه، منابع طبیعی و آلودگی محیط­زیست و هزینه­های جبران ناپذیری برای نسل فعلی و نسل­های آینده به همراه خواهد داشت و چرخه نابودی منابع و کاهش امنیت غذایی برقرار و این دور تسلسل ادامه خواهد داشت.

تغییرات اقلیم و محدودیت منابع پایه آب و خاک، تولید غذای بیشتر را با تهدید روبرو می­سازد. براساس گزارش فائو از آنجا که جمعیت دنیای تا سال 2050 میلادی به بیش از نه میلیارد نفر می­رسد، دنیا به سرعت در حال شهرنشینی و ثروتمند شدن است. با توجه به شرایط موجود، ترجیحات مواد غذایی در حال تغییر بوده به طوری که فرایند نزولی مصرف کربوهیدراتهای اصلی و افزایش تقاضا برای محصولات دیگر همانند شیر، گوشت، میوه و سبزیجات در حال افزایش است، محصولاتی که در بسیاری از نقاط دنیا، به شدت به آبیاری وابسته هستند. تامین نهاده­ها برای تولید محصولات دامی به مراتع و مزارع زراعی وابسته است.

انتظار می­رود تقاضای دنیای غذا تا سال 2050 حدود 70 درصد افزایش یابد و برای کشورهای در حال توسعه تقریباً دو برابر خواهد شد. با فرض اینکه دنیای بدون تغییر آب و هوایی داشته باشیم ، برای تامین تقاضای دنیای برای غذا ، مقدار آب برداشت شده توسط کشاورزی بایستی 11 درصد افزایش یابد، یعنی فشار بر مصرف بیشتر آب. این درحالی است که تغییرات آب و هوایی همانند خشکسالی و کاهش بارندگی، محدودیت منابه آبی را بر دنیا تحمیل نموده است.

با این چالش­ها و موانع موجود و پیش رو، برای تامین غذای دنیای چه باید کرد؟ امنیت غذایی را چگونه می­توان در افق زمانی معین(کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت) صیانت و حمایت کرد به طوری که به منابع طبیعی، پایه و محیط زیست کمترین هزینه وارد گردد؟ به نظر می­رسد چاره­ای جز این نداریم که به سمت روینمودهای جدید برای تامین غذای مردم باشیم.

اولین گام تدوین استراتژی تامین امنیت غذایی است که در آن به روینمودهای جدید و تجربه شده تغذیه در دنیا و بومی منطقه و کشور توجه گردد. یکی از این روینمودهای دنیای برای مبارزه با گرسنگی و تامین امنیت غذایی دوستدار طبیعت، کاهش ضایعات و هدرفت غذا است. سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (FAO) ضایعات و هدررفت (دورریز) مواد غذایی در مراحل مختلف زنجیره ارزش غذا از مرحله تولید، ذخیره سازی، تولید تا توزیع را تعریف می نماید که در این تعریف منظور از ضایعات غذا (Food loss) آن بخش از محصول غذایی است که در مراحل تولید، ذخیره سازی، فرآوری و عرضه تا قبل از مصرف را در زنجیره ارزش غذا شامل می گردد. در تعریف ضایعات مواد غذایی، هرگونه تغییر در کیفیت که منجر به غیرقابل دسترس شدن و عدم ایمنی محصول گردد و درنهایت محصول را برای انسان غیرقابل مصرف کند از دیدگاه سازمان خواروبار دنیای (FAO) و برنامه محیط زیست ضایعات تلقی می گردد.

در این میان به ضایعاتی که در مراحل پایانی زنجیره ارزش غذا یعنی خرده فروشی و مصرف اتفاق می افتد، هدررفت یا دورریز غذا (Food waste) می گویند. هدررفت مواد غذایی اشاره به مواد غذایی است که با کیفیت خوب و مناسب برای مصرف بوده، اما مصرف نشده و دور انداخته می گردد (یا در مرحله خرده فروشی یا مصرف نهایی). بنابراین تفاوت بین ضایعات و هدررفت یا دورریز مواد غذایی در این است که ضایعات منجر به محصول غیرقابل مصرف می گردد، اما در هدررفت محصول قابل مصرف دور ریخته می گردد.

هدر رفت یا ضایعات؟

طبق تعریف فائو، ضایعات یا هدررفت غذا فقط برای محصولاتی که به منظور مصرف انسان تولید می شوند محاسبه می گردد و به آن دسته از محصولات کشاورزی که مصرف غذای انسانی ندارند، اطلاق نمی گردد. آمار سازمان غذا و کشاورزی (FAO) نشان می­دهد که سالانه در سراسر دنیا در حدود 1,3 میلیارد تن مواد غذایی یعنی در حدود یک سوم مواد غذایی تولید شده در دنیا از بین رفته یا هدر می رود. این هدررفت مواد غذایی معادل مصرف 250 کیلومترمکعب آب، به کارگیری 1.4 میلیارد هکتار از اراضی قابل کشت و اضافه کردن 3/3 میلیارد تن گازهای گلخانه ای به اتمسفر زمین است. براساس مطالعاتی که فائو انجام داده، تخمین زده می گردد سالانه ضایعات و هدررفت مواد غذایی در حدود 30 درصد برای غلات، 40 تا 50 درصد برای محصولات ریشه ای، میوه ها و سبزیجات، 20 درصد برای دانه های روغنی، گوشت و محصولات لبنی و 35 درصد برای ماهی است. در کشورهای در حال توسعه 40 درصد ضایعات در سطح پس از برداشت و فرآوری اتفاق می افتد ، در حالی که در کشورهای صنعتی بیش از 40 درصد ضایعات در خرده فروشی و مصرف کننده اتفاق می افتد. از این رو ضایعات و هدررفت مواد غذایی مورد توجه سازمان های بین المللی است و کاهش ضایعات و هدررفت مواد غذایی به عنوان فرصت و راهکاری برای مقابله با ناامنی غذایی در دنیا مطرح است . در کشورهای در حال توسعه ضایعات و تلفات مواد غذایی به طور عمده در مراحل اولیه زنجیره ارزش غذایی اتفاق می افتد و می توان با تقویت زنجیره ارزش به وسیله حمایت مستقیم کشاورزان و سرمایه­گذاری در زیرساخت­ها، حمل و نقل و همچنین گسترش صنعت مواد غذایی و بسته بندی به کاهش میزان هدرفت و ضایعات مواد غذایی یاری کند. اگر بتوان یک سوم از مواد غذایی تولید شده در دنیا که تقریباً 1.3 میلیارد تن بوده و هدررفت مواد غذایی است، به چرخه مصرف برگردد می­توان بخشی از غذای 795 میلیون نفر در دنیا که غذای کافی ندارند را تامین نمود. در کشور ایران نیز ضایعات و هدرفت غذا وجود دارد به طوری که برآورد فائو نشان می­دهد در حدود 35 میلیون تن غذا در سال دور ریخته می گردد که این رقم معادل غذای 15 میلیون نفر است. آیا نمی گردد هدررفت غذا را مدیریت کرد؟

کشت فراسرزمینی راهکاری برای امنیت غذایی

توجه به کشت فراسرزمینی یکی دیگر از روینمودهایی است که به تامین غذا برای مردم یک کشور یاری می­نماید. در ادبیات موضوع، کشت فراسرزمینی به خرید و فروش یا اجاره طولانی مدت زمین های مرغوب کشاورزی یک کشور توسط دولت یا سرمایه گذاران و تولیدکنندگان بخش خصوصی کشورهای دیگر گفته می گردد. در این نوع همکاری که موسوم به کشت فراسرزمینی است، زمین های مرغوب کشور هدف، خریداری یا اجاره شده و عملیات کشت توسط متخصصان کشور خریدار انجام و تولید نهایی به کشور خریدار وارد یا به بازارهای دنیای صادر می گردد. در حقیقت هدف از اعمال و اجرای این سیاست تامین بخش عمده ای از احتیاجهای غذایی کشور یا ایجاد درآمد ارزی به وسیله صادرات محصولات کشت شده است. در این سیاست، کشوری که با محدودیت زمین، آب و خاک و هزینه بالای نیروی انسانی و قیمت بالای تمام شده محصول روبرو است، با اجاره اراضی در سایر کشورها، اقدام به تولید مایحتاج خود یا تولید برای صادرات نموده و از این طریق امنیت غذایی و اقتصادی را برای خود به همراه می آورد .

صندلی ایران در کشت فراسرزمینی

در ایران نیز این روش مورد توجه دولتمردان قرار گرفته و آیین نامه کشت فراسرزمینی به تصویب هیات وزیران رسیده و برای اجرا ابلاغ شده و مشوق هایی همچون انجام پشتیبانی، ارائه اطلاعات و مشاوره های لازم به متقاضی، تعهد خرید محصولات یا تولید قراردادی در شرایط رقابتی در مورد محصولات مورد احتیاجی که اولویت آنها توسط وزارت جهاد کشاورزی اعلام شده در چارچوب مقادیر مصوب انجام گردد. اتخاذ این سیاست برای کشور ما با هدف حفظ و صیانت از منابع پایه کشور (آب و خاک و جنگل و مرتع) و تامین احتیاجهای غذایی داخل کشور و نهاده های مورد احتیاج صنایع فرآوری بخش کشاورزی است. از سوی دیگر این سیاست با ایجاد فرصت های شغلی در خارج کشور و ایجاد درآمد می تواند به ایجاد شغل و درآمد ارزی برای کشور یاری کند. البته توجه به خارج به تنهایی برای تامین امنیت غذایی و تامین نهاده های صنایع غذایی سیاست مناسبی نیست. در کنار آن توجه به سرمایه گذاری مناسب و به اندازه در حوزه تولید، فناوری، بازار، تشکل ها و صنایع فرآوری بخش کشاورزی همراه با مشوق ها و سیاست های مناسب و بهینه جهت تولید پایدار ضرورت دارد .

غذا بومی راهکار است

توجه به غذاهای جدید و بومی در سبد غذایی مردم از جمله راهکارهای کاهش گرسنگی در دنیا است. در این میان تغذیه با حشرات (Entomophagy) آنتوموفیژی مطرح است. تغذیه با حشرات در بسیاری از کشورهای دنیا انجام می گردد اما در مناطقی از آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین شدت بیشتری دارد. حشرات در رژیمهای غذایی تقریباً 2 میلیارد نفر از جمعیت دنیا حضور دارند و همیشه بخشی از رژیمهای غذایی آنان بوده با این حال، اخیرا به آن توجه زیادی شده است به طوری که توجه رسانه­ها، موسسات تحقیقاتی ، سرآشپزها ،صنایع غذایی ، قانون گذاران و آژانس­هایی که با غذا و خوراک سروکار دارند را به خود جلب نموده است. به طوری که در فائو برنامه حشرات خوراکی به عنوان پتانسیلی برای تغذیه مردم به آن توجه شده است. به عقیده سازمان خواربار کشاورزی ملل متحد (فائو) پرورش حشرات به عنوان غذا برای انسان می­تواند علاوه بر ایجاد فرصت­های شغلی و درآمد محلی، تبدیل به یک صنعت برای برطرف گرسنگی میلیون­ها نفر در سراسر دنیا گردد.

هم اکنون بیش از 1900 گونه حشره در دنیا توسط انسان به عنوان غذا استفاده می شوند. مطالعات نشان داده است که حشرات از پروتئین و مواد مغذی باکیفیت برخوردار بوده و همچنین سرشار از فیبر و مواد مغذی مانند مس ، آهن ، منیزیم ، منگنز ، فسفر ، سلنیوم و روی هستند. همچنین حشرات کم خطر برای انتقال بیماری از حیوانات به انسان هستند .حشرات پروتئین زیادی تولید نموده و انرژی کمی مصرف نموده و منافعی برای محیط زیست دارند. پرورش حشرات بسیار ساده بوده و در هرجای دنیا بویژه کشورهای فقیر دست یافتنی است و محصول پایه آن تنها به عنوان غذا نیست بلکه می تواند به عنوان غذا برای حیوانات استفاده گردد. طبق اعلام فدراسیون بین المللی صنایع خوراک حشرات می­توانند جایگزین منابع سنتی خوراک طیور مانند سویا ،ذرت ، غلات و آرد ماهی باشند. تولیدکنندگان در چین ، آفریقای جنوبی ، اسپانیا و ایالات متحده در حال حاضر مقدار زیادی مگس برای تغذیه آبزیان و طیور پرورش می­دهند نکته قابل توجه ان است که تغذیه مگس ها با استفاده از زباله های آلی بیولوژیکی است. در ایران صنعت پرورش طیور علی رغم گردش اقتصادی بالا، بیش از 90 درصد وابستگی به نهاده­های خوراکی وارداتی دارد و با توجه به افزایش قیمت نهاده های وارداتی هزینه تمام شده مرغ و تخم مرغ را افزایش می­دهد که تهدیدی برای امنیت غذایی مردم است. از این رو می­توان با جایگزین کردن حشرات در جیره غذایی مرغ به کاهش قیمت تمام شده محصول برای مصرف کننده یاری نمود.

نکته دیگر، مواد غذایی بومی و سنتی که در سرتاسر دنیا مرسوم بوده شاید بتواند جایگزین غذایی ارزان قیمت برای افرادی که درآمد کافی برای تهیه غذا ندارند، باشد، مواد غذایی همانند ارزن و سورگم از این قبیل مواد غذایی هستند. آنالیز و تحقیق در مورد مواد غذایی که بتواند بهبود تغذیه مردم و مصرف بهینه آب را هدف قرار دهد از جمله راهکارهای تامین امنیت غذایی برای مردم است. در این میان به منظور تامین خوراک دام نیز می­توان به خوراک جایگزین که آب بری کم و عملکرد بالا دارد، توجه کرد و این نوع کشت ها را رواج داد. به عنوان نمونه کشت تریتیکاله به منظور تامین علوفه مورد احتیاج دام، می تواند به عنوان یک جایگزین مناسب باشد.

تامین امنیت غذایی پایدار برای کشور احتیاجمند تحقیق، مطالعه، آموزش و ترویج است و همه این موارد احتیاجمند تامین بودجه، تسهیل در ارتباطات محققان داخلی با خارجی، بکارگیری شیوه­ها و روشهای مناسب آموزش و ترویج به همراه مدیریت کارآمد و هوشمند بخش تحقیقاتی کاربردی و اجرایی. تامین غذای سالم و ارزان قیمت برای مردم کشور، وظیفه حکمرانی خوب است و تا حکمرانی خوب حاکم نگردد نمی­توان انتظار کاهش گرسنگی و سو تغذیه را داشت.