نقش شگفت انگیز مشارکت های مردمی در ترویج کتابخوانی - وبلاگ نت ترکیه

به گزارش وبلاگ نت ترکیه، تهران (پانا) -طی سال های اخیر در حیطه روستاها، شاهد شکل گیری جریان هایی خودجوش از بین خود مردم بودیم؛ اقداماتی که تبلور بخشی از آنها را می توان در نتایج حاصل از برپایی جوایز و جشنواره هایی همانند روستاها و عشایر دوستدار کتاب دید.

به گزارش ایران، محمود آموزگار از جمله فعالان حوزه نشر است که اغلب حضوری مداوم در فرایند اجرایی شدن این طرح ها داشته، او با اشاره به گفته محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت سیزدهم مبنی بر ضرورت حمایت از روستاها و منطقه ها کم برخوردار می گوید که تشویق مردم به حضور در مشارکت های اینچنینی منافع بسیاری در پی دارد. از یک سو شاهد تمرکززدایی فعالیت های فرهنگی از کلانشهرها و مرکز خواهیم بود و از سوی دیگر مسئولان فرهنگی با واسپاری بخشی از وظایف خود به تشکل های مردمی و صنوف می توانند از آنها به اسم بازویی قدرتمند در دستیابی به اهداف کلان خود بهره گیرند. این نویسنده و ناشر که در زمره رؤسای پیشین اتحادیه ناشران و کتابفروشان هم هست در همین رابطه بخشی از تجربه های خود و همکارانش را به اسم راهکارهایی مؤثر در راستای بالفعل کردن ظرفیت های نهفته فرهنگی و توزیع عادلانه تر امکانات حوزه کتاب در گفت و گوی امروز مطرح می نماید.

طی یکی دو هفته اخیر تأکید عمده متولیان فرهنگی بر ضرورت تمرکززدایی از تهران برای توزیع عادلانه تر فعالیت های فرهنگی در کل کشور بوده. با ادامه اقداماتی همانند تجربیاتی که خود شما در فرایند آنها حضور داشتید، از جمله جشنواره روستاها و عشایر دوستدار کتاب چقدر می توان در راستای تحقق این خواسته گام برداشت؟

موردی که به آن اشاره نمودید، بعلاوه جام باشگاه های کتابخوانی و انتخاب مرکز کتاب کشور از جمله تجربه های ارزشمندی هستند که در این رابطه کسب نموده ایم. اینها از جمله مؤثرترین کارهایی به تعداد می آیند که طی سال های گذشته در حوزه فرهنگ شاهد اجرایی شدن شان بوده ایم؛ اقداماتی که اثرات خوبی برجای گذاشته و همچنان هم ادامه دارند.

نتایج مثبتی که از آنها می گویید در چه حوزه هایی قابل مشاهده و آنالیز هستند؟

بیش از همه تأثیر آنها را می توان در رونق گرفتن برنامه های فرهنگی در منطقه های از کشور دید که شاید پیش تر توجهی به آنها نمی شد. یکی از معضلات همیشگی مان بویژه در ارتباط با فرهنگ و حوزه کتاب، مرکزمحوری یا به عبارتی فاصله زیاد پیرامون با مرکز یا همان مرکز است. وقتی با همین محور به آنالیز در حوزه نشر بپردازید متوجه متمرکز بودن بخش اعظمی از امکانات در تهران خواهید شد؛ اغراق نیست اگر بگویم حدود هفتاد درصد از امکانات فرهنگی کل کشور در آن خلاصه شده و سهم مابقی شهرها و استان ها هم 30 درصد به جای مانده است. در اشاره کوتاهی به پاسخ سؤال شما می توان به فعالیت جدی 40 هزار روستای دوستدار کتاب در زمینه کتاب و کتابخوانی، آن هم تنها طی 6 سال اشاره نمود، البته به اینها باید باشگاه هایی که طی برپایی جام باشگاه های کتابخوانی در روستاها شکل گرفته اند هم اضافه نمود.

در این اقدامات چه جایگاهی می توان برای فعالیت های مردمی و تشکل های مردم نهاد قائل شد؟

به همین جشنواره عشایر و روستاهای دوستدار کتاب نگاه کنید، در اینها در کنار مردم عادی با عده ای تسهیلگر روبه رو بودیم که فعالیت اینها یا در قالب کارهای فردی یا تشکل هایی بود که در نهایت جزئی از بخش خصوصی به تعداد می آمدند. بخش عمده ای از اینها داوطلبانه وارد عمل شدند. تشویق مردم به مشارکت های اینچنینی منفعت عظیمی هم برای مسئولان دارد، این که بخش مهمی از کار بدون تحمیل هیچ باری به بودجه پیش می رود. مشابه اتفاقی که در این موارد شاهد بوده و هستیم که کار را خود روستاییان پیش برده اند. در وهله نخست هدف از برپایی این چند جشنواره و جایزه این بود که روستاهای کشور دسترسی راحت تری به کتاب پیدا نمایند و برخوردار از کتابخانه ای برای خود شوند. بسیاری از اهالی این روستاها برای برپایی کتابخانه درخواست و اقدام نموده بودند که یکی از مشهورترین مصادیق این گفته، روستای رمین چابهار بود.

روستای زادگاه عبدالحکیم بهار، مروج کتابخوانی چابهاری؟

بله، شاید برای مردم عجیب باشد اما کتابخانه این روستا در بدو امر یکی از اتاق های خانه خود بهار بود. در ابتدا، کار کتابخانه متمرکز بر بچه ها و نوجوانان بود که بعدتر به علت استقبال مراجعه نمایندگان و با همراهی دیگر علاقه مندان قرار بر خرید یک کانکس پنجاه متری گذاشتند. این کانکس خریداری شد و در فضای باز میدان روستا استقرار یافت. فعالیت کتابخانه آنچنان از سوی مردم دنبال می شد که کم کم به یکی از جاذبه های گردشگری چابهار تبدیل شد.

پس در خلال فعالیت های فرهنگی اینچنینی تنها بحث خود حوزه موردنظر نیست، این اقدامات حتی گستره ای فراتر از خواسته هایی را که در ابتدا هدف بوده هم پیدا می نمایند!

بله تا پیش از شیوع کرونا، بسیاری از گردشگران در سفر به چابهار به قصد تماشا این کتابخانه به روستای رمین هم سفر می کردند. در ابتدا هدف اهالی روستای رمین یاری به دسترسی راحت تر فرزندانشان به کتاب و تشویق آنان به مطالعه بود. بااین حال به مرور شاهد حتی رشد اقتصادی این منطقه از جنبه هایی نظیر گردشگری هم شدیم. بگذارید به خاطره ای اشاره کنم، تالاب صورتی یکی از جاذبه های مشهور گردشگری چابهار است، در خاطرم هست که دختر چهارده ساله ای را دیدم که کنار این تالاب به گردشگران نمک می فروخت. فاطمه یکی از بچه هایی است که در کتابخانه رمین پرورش پیدانموده بود. این دختر نوجوان به من گفت که او و دیگر اعضای کتابخانه رمین، بعد از اتمام تعطیلات نوروز، وقتی گردشگر ها و مسافران به شهرهای خود بازمی گردند دست به نظافت اطراف تالاب می زنند. آن هم بدون هیچ اجباری و تنها برای حفظ محیط زیست! این را گفتم که بدانید این قبیل فعالیت های فرهنگی در کنار خود تنها نتایج اقتصادی در پی ندارد و حتی سبب افزایش همدلی میان خود مردم و رشد همه جانبه هم می شود. بگذارید بازهم نمونه ای از تجربیات خودم را درباره این روستا بگویم. رمین روستایی بلوچ نشین با مردمانی اهل تسنن است.

یکی از سفرهای من و همراهانم به رمین و در راستای همین فعالیت ها مصادف با ایام نوروز شد. به مناسبت حضور ما سفره هفت سین چیده بودند، البته من اطلاعی از این که آنان بنابر سنت ها و مذهب خود نوروز ندارند نداشتم تا این که یکی از بچه ها از من خواست سفره ای را که چیده اند چک کنم و ببینم همه چیز درست است! تعجب کردم. پرسیدم مگر شما نوروز و هفت سین ندارید؟ گفتند نه، ما اصلاً نوروز نداریم! ببینید این قبیل کارهای مشارکتی تا کجا ممکن است پیش برود.

با چنین فعالیت هایی حتی می توان به نتایجی در حد تقویت وحدت ملی هم دست یافت یا اینجا تنها بحث یک مورد خاص درمیان است؟

نه، این تنها یک استثنا نیست. انجام این قبیل فعالیت های جمعی به چنین نتایجی هم می انجامد، در اغلب موارد نتایج حاصل شده بسیار فراتر از تصور و برنامه ریزی های اولیه است. مهربانی اهالی این روستا و کوشش آنان برای تعامل با ما اتفاقی نیست که به راحتی از آن عبور کنیم. یکپارچگی و ایجاد وحدت بیشتر میان اقوام، ادیان و مذاهب مختلف، مسأله ای است که خود مسئولان و حاکمیت هم در پی تحقق آن هستند و چه بهتر که به وسیله ابزار قدرتمندی همانند فرهنگ حاصل شود. این را گفتم که ببینید تنها با یک کار فرهنگی به چه نتایج مهم و چند جانبه ای می توان دست یافت. آن هم اتفاقاتی که در شرایط عادی دستیابی به آنها مستلزم صرف بودجه هایی کلان و برنامه ریزی هایی آنچنانی است. این نوجوانان بلوچ بی هیچ برنامه ریزی قبلی دست به امتزاج فرهنگی زدند. در این شکل گیری تعامل میان خرده فرهنگ ها، کتاب ها به فارسی، زبان رسمی کشورمان خوانده می شود. از سویی نویسندگان هم برای سفر به این روستاها تشویق می شوند، می فرایند و قصه خوانی می نمایند. همه اینها در کنار هم بیانگر نتایج شگفت انگیزی است.

البته مشابه این اتفاق تنها به سیستان و بلوچستان محدود نشد، نمونه های شبیه به آن در سایر منطقه ها روستایی و کم برخوردار کشور هم دیده می شود!

بله، به رمین از جهت یک نمونه قابل آنالیز و مشاهده اشاره نمودم. در رابطه با تجربیاتی که از این روستا کسب نموده بودیم مقاله ای برای مجله بخارا نوشتم. طی این مقاله ویژگی های رمین را معرفی نموده و از علاقه بچه ها و نوجوانان این روستای دوستدار کتاب به مطالعه نوشته بودم. این تعداده از مجله برای مسئولان بخش های مختلف مرتبط با این روستا و استان سیستان و بلوچستان هم ارسال شد. بعد از مدتی رئیس منطقه آزاد چابهار که گویا آن نسخه از بخارا را خوانده بود از معاون فرهنگی اش درباره اطلاعات مقاله مذکور پرس و جو نموده و گفته بود این رمین، همان روستای چابهار خودمان نیست؟ با پاسخ مثبت که روبه رو می شود باز جویا می شود که رمین چه ویژگی خاصی دارد که به بخارا هم راه یافته. تصمیم به بازدید از روستای رمین می گیرند، به صحبت با عبدالحکیم بهار می نشینند و او هم ماجرای کتابخانه روستا و چگونگی شکل گیری اش را تعریف می نماید. وقتی متوجه می شوند که کتابخانه روستا فقط آن کانکس پنجاه متری وسط میدان روستا است حمایت های ویژه در راستای ساخت کتابخانه دائمی هم انجام می دهند. یک مینی بوس هم در اختیار اهالی روستا قرار می دهند و مردم هم مشتاقانه آن را به کتابخانه سیار تبدیل می نمایند. کم کم برای توسعه فعالیت ها و جذب علاقه مندان روستاهای اطراف هم کوشش می شود و اینچنین است که می بینیم این اقدام مردمی به شکل کاملاً داوطلبانه به نقاط دیگری هم تسری پیدا می نماید.

ماجرای استوری هفته گذشته تان، آن کمپینی که از مردم برای تکمیل ساخت یک کتابخانه روستایی دعوت نموده بودید هم به همین دلیل است؟

ماجرای این کمپین به یکی از سفرهای مرتبط با همین طرح هایی که اشاره شد بازمی شود. به روستایی در منطقه نیشابور رفتیم، روستایی که حتی یک بی سواد هم ندارد! سیدآباد روستای زادگاه علی اصغر سیدآبادی است که به نوعی بانی برگزاری این جشنواره ها و روستاها به تعداد می آید. به او گفتیم شما چرا برای سیدآباد چنین کاری ننموده اید؟ همین شد که کوشش مردمی برای تأسیس کتابخانه ای در این روستا کلید خورد. ابتدا زمین کتابخانه تأمین و ساخت آن با همراهی عده ای از مردم آغاز شد. بر اساس آخرین خبرهایی که از روستای سیدآباد شنیده ام مواردی جزئی از ساخت آن مانده و طی فراخوانی از علاقه مندان خواسته شده به قدر توان خود نقشی در این کار ارزشمند ایفا نمایند. از مردم درخواست واریز پول نشده، بلکه قرار شده مبلغ نهایی به وسیله فروش کارهای صنایع دستی روستا جمع آوری شود.از این طریق فرصتی برای معرفی جاذبه های فرهنگی این روستا فراهم می شود. در گام نخست فروش این کالاها می تواند تکمیل ساخت کتابخانه را سبب شود اما اگر ادامه پیدا کند گردشگری آن را هم تقویت می نماید.

با اتکا بر این تجربه ها چه توصیه ای برای مسئولان فرهنگی دارید؟ بویژه که گفته های مسئولان فرهنگی دولت حاکی از کوشش برای حمایت از روستاها و منطقه ها کم برخوردار است.

در این تردیدی نیست که هر مسئولی که در حوزه کتاب به کاری منصوب می شود خواستار پیشبرد اهداف فرهنگی و از سویی اثرگذاری است. یکی از اقدامات مؤثر قبل از برنامه ریزی های نو می تواند یاری به حل مسائل فعلی باشد تا در نتیجه اش بتوان به اهدافی همانند ترویج کتابخوانی و افزایش سرانه مطالعه دست یافت. دستیابی به چنین اهدافی می تواند از راه های مختلفی همانند یاری به بالفعل شدن ظرفیت های نهفته در روستاها و منطقه ها کم برخوردار کشور باشد. طی این سال ها فرصتی برای شکل گیری اقداماتی مردمی در ارتباط با جایزه هایی همانند روستاهای دوستدار کتاب فراهم شده، ادامه این فرایند نتایج بسیار خوبی را در پی خواهد داشت. بخشی از این ظرفیت ها شناسایی شده اند و تحت حمایت عموم مردم قرارگرفته اند.

در فعالیت های اینچنینی چه جایگاهی می توان برای مسئولان دولتی قائل شد؟

حداقل درباره کارهایی که از عهده خود مردم و تشکل ها ساخته، بهتراست دولت حمایت خود را بر تسهیلگری، کاهش موانع و بسترسازی های لازم پایدار کند. دراین بین حتی نهادهایی که از سوی سازمان های دولتی-حکومتی برپاشده اند هم می توانند با همراهی مردم فعالیت نمایند؛ نهادها و سازمان هایی که شاید در نگاه نخست به سختی بتوان وجه اشتراکی از آنها با کتاب و کارهای فرهنگی پیدا کرد. این مواردی که اشاره شد بیشتر درباره روستاهای دوستدار کتاب است وگرنه طرح انتخاب مرکز کتاب هم حرکت دیگری را شکل داده که هدف آن شهرها است و درنهایت به ایجاد همگرایی میان مردم با سازمان ها و ارگان هایی از شهرداری ها گرفته تا استانداری، فرمانداری و اداراتی همانند اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی را سبب شده. این که مردم یک شهر برای کسب اسم مرکزی کتاب در همراهی با سازمان مستقر در آن کوشش می نمایند و اگر پیروز به دریافت آن شوند به خود می بالند؛ اتفاق بسیار ارزشمندی است. از سوی دیگر طی فرایند پیگیری این طرح ها حتی می توان متوجه بعضی نقص ها و کاستی هایی هم شد؛ به اسم نمونه در جریان پیگیری این جوایز و جشنواره ها آگاه شدیم که نهاد کتابخانه های عمومی کشورمان به اسم ارگانی مهم درزمینه ایجاد ارتباط میان کتاب با توده های مردم در 200 شهر، حتی شهرهای عظیم فاقد حتی یک شعبه است.

در شرایطی که عده ای تأکید دارند گام های اینچنینی از عهده مردم ساخته نیست و دولت ها باید کار را به دست بگیرند، چه اتفاقی اتفاق افتاده که شاهد شکل گیری حرکت هایی جدی و همه گیر از سوی مردم شده ایم؟

بعد از انقلاب با افزایش قابل توجه تعداد مراکز آموزشی، اعم از سطح ابتدایی و آموزش عالی روبه رو شدیم. اینها مواردی است که خواه ناخواه حتی بر محیط روستا هم اثر گذاشته و روستاییان هم علاقه مند به ارتقای فرهنگی خود شده اند. مردم ایران ظرفیت بسیاری برای انجام کارهای مشترک اینچنینی با دولت دارند. این همکاری حتی می تواند به حل مسائل فعلی در حوزه کتاب هم بینجامد. من طی اجرایی شدن این طرح ها با مردم علاقه مند زیادی روبه رو شدم که هر یک به طریقی خواستار مشارکت بودند و همکاری در این کارها برای آنان افتخار بود. کتابخانه یک روستا در مریوان باید از نو ساخته می شد، ساختمان قبلی ازدست رفته و احتیاجمند منابع اقتصادی بود. طی فراخوان هایی مشابه آنچه درباره روستای سیدآباد مطرح شد کار به خاتمه رسید.

از نقشی که دولت قادر است در این زمینه ایفا نماید گفتید، دراین بین چه جایگاهی برای صنوف قائل هستید؟

تجربه سال های اخیر گویای این است که اصناف حوزه کتاب، ازجمله ناشران، کتاب فروشان، مترجمان، نویسندگان و... درصورتی که تحت پوشش یک صنف واحد کار نمایند می توانند به بازویی قدرتمند برای دولت و در راستا پیشبرد اهداف آن تبدیل شوند.

مشابه کاری که تا حدی در توزیع کاغذ با ارز دولتی و از سویی برپایی نمایشگاه کتاب تهران شاهد بوده ایم؟

بله و در هر دو موردی که اشاره نمودید تا جایی که دست صنف باز بوده نتایج خوبی هم حاصل شده است. طی ماجرای توزیع کاغذ با ارز دولتی در مرحله نخست با مسائل بسیاری روبه رو شدیم تاجایی که300 هزار تن کاغذ وارداتی معلوم نشد کجا رفت و چه شد، اما در مرحله دوم خبرهایی همانند فروش کاغذ دولتی در بازار آزاد و حاشیه های مرتبط به حداقل رسید. علت آن هم دعوت دولت از نهادهای صنفی برای مدیریت بهتر واردات و توزیع کاغذ بود. دولت اگر خود را از شرایط اقتصادی نشر کنار بکشد؛ اتفاقی که سال هاست درباره اش می گوییم، اوضاع به مراتب بهتر می شود. حداقل به مرور حاشیه هایی نظیر یارانه کاغذ و حتی مسائلی که در برپایی نمایشگاه کتاب تهران داریم از بین می رود. در حال حاضر حدود 20 هزار ناشر مجوز کاردارند، اما آیا برایند حوزه کتاب، گویای فعالیت این تعداد ناشر است؟ بااین حال نمی دانیم چه تعداد از این ناشران بدون ارائه هیچ خدماتی تنها از امکانات نشر و یارانه های دولتی استفاده می نمایند ، البته طی این سال ها برای کنترل مواردی ازاین دست کوشش هایی شده و حتی ضوابطی در نظر گرفته اند. در آخر امیدوارم وزیر فرهنگ و ارشاد دولت نو بداند که اهالی کتاب برای هر اقدامی در راستای رشد این بخش از فرهنگ همراه هستند و از هیچ یاریی دریغ نمی نمایند.

روستایی انگلیسی که کتاب آن را دنیای کرد!

در رابطه با گفته های امروز و این که توجه به بحث ظرفیت های فرهنگی نهفته در روستاها چه نتایجی را سبب می شود با نمونه های خارجی متعددی هم طرف هستیم، از جمله روستای Hay on Wye در مرز انگلیس که جمعیت آن به زحمت هزار و 500 نفر می شود. برای شرکت در نمایشگاه کتاب راهی لندن شده بودم که برای بازدید از این روستا هم رفتم. شاید عجیب باشد اما در همان مدت کوتاه حضور در این روستا به 31 کتاب فروشی برخوردم! کسب وکار اصلی این روستا کتاب فروشی بود. کمی آنالیز کردم و فهمیدم که در این رابطه سازمانی بین المللی هم برپا شده و چهل پنجاه نمونه شبیه این روستا در دیگر نقاط دنیا هم راه اندازی شده است، اما کتاب دوست شدن اهالی این روستا به ایده فردی باز می شود که سال 1960، بعد از فارغ التحصیلی از دانشگاه آکسفورد به این فکر می افتد که چگونه می تواند مردم روستای مذکور را از مهاجرت به شهر منصرف کند. در همان گیرودار عموی ثروتمندش فوت می نماید، خانه، تمام ثروتش و میزان زیادی کتاب به او می رسد. می ماند که با کتاب ها چه کند! به فکر انبار متروک آتش نشانی روستا می افتد. آن را تجهیز می نماید و کتاب ها را به اسم آثار دست دوم آنجا به فروش می گذارد. این اتفاق مصادف می شود با دیجیتالیزه کردن کتابخانه های امریکا که در نتیجه اش کتاب های چاپی خود را به قیمتی نازل یا حتی رایگان واگذار می کردند. او گروهی را به امریکا می فرستد تا بخشی از آن کتاب ها را وارد نمایند و این طور بنای کتاب فروشی های متعددی که گفتم گذاشته می شود. بعدازآن نه تنها دیگر کسی از روستا نرفت، بلکه حتی افرادی از سایر نقاط دنیا به آن روستا کشیده شدند؛ یکی از کتاب فروشانی که خود من آنجا دیدم، از استرالیا آمده بود. این روستا سالی 800 هزار نفر بازتماشاماینده دارد که در بین آنان حتی رؤسای جمهور هم هستند. خود من با مشاهده این روستا به این فکر کردم که ما در کشورمان کجا را می توانیم به نمونه ای مشابه تبدیل کنیم که در کنار معماری زیبا و صنایع دستی اش به قطبی مهم برای کتاب و کتاب دوستان تبدیل شود. هرچند ما هم کم نداریم روستاهایی که ظرفیت تبدیل به چنین منطقه های را داشته باشند. روستای شمسی که یکی از روستاهای دوستدار کتاب هم هست، ایام نوروز چند روزی را به اسم پاتوق کتاب تعریف می نمایند. در همان ایام، مراسمی در منطقه ای از بافت قدیمی روستا برپا می نمایند، عده ای آش و نان می پزند. صنایع دستی عرضه می نمایند و کتاب می فروشند. اگر برای شکل گیری چنین ایده هایی کوشش شود حتی اقتصاد منطقه ها روستایی مان هم متحول می شوند. صنعت گردشگری رشد پیدا می نماید و هم حیات اقتصادی و هم فرهنگی بدون احتیاج به صرف بودجه دولتی تأمین می شود.